Zapewne niejedna osoba przechadzając się po Starym Rynku mogła dostrzec z pozoru mało znaczącą tablicę na chodniku. Tablica ta z podpisem „Ratusz” nie znajduje się w tym miejscu przypadkowo. O ile obecnie urząd miasta Włocławek możemy znaleźć przy Zielonym Rynku, tak dawny Stary Rynek był pierwszą lokalizacją dla urzędu Magistratu Miasta. W dzisiejszym artykule opowiem o historii dawnego ratusza, o tym, jak jego wygląd prawie przepadł i jak nadal żyje w naszym mieście.
Geneza budowy ratusza
Nie jest znana data wybudowania pierwszego włocławskiego ratusza. Według wielu źródeł pierwszy ratusz istniał już najprawdopodobniej w XVI wieku.1 To, co jednak jest pewne, to że na pewno istniał jeszcze przed rozbiorami Polski oraz znajdował się na środku dzisiejszego Starego Rynku. Jak możemy wyczytać z relacji Komisji Dobrego Porządku z 1787 r. pierwszy ratusz był wtedy niewielkim murowanym budynkiem najpewniej w stylu barokowym lub renesansowym.2 Na planie miasta sporządzonym z polecenia Komisji Dobrego Porządku przez geometrę przysięgłego JKM i Rzeczpospolitej Marcina Sitza budynek urzędu widniał już na Starym Rynku3. Gdy po drugim rozbiorze Polski Włocławek w latach 1793-1806 znajdował się pod zaborem pruskim, pierwszy ratusz zaczynał popadać w ruinę. W końcu stan budynku urzędu był na tyle tragiczny, że zdecydowano się na jego rozbiórkę.4 W jego miejscu więc postawiono zupełnie nowy budynek.
Jak wyglądał nowy ratusz?
Nowowybudowany ratusz był niewielkim jednopiętrowym budynkiem o wymiarach ok. 20 metrów długości, ok. 14 metrów szerokości i ok. 8 metrów wysokości. Budynek wybudowano w duchu klasycystycznym i cechował się bladożółtą elewacją wzbogaconą pilastrami i gzymsem.5 Sam budynek tak jak poprzedni urząd był murowany z cegły.6 Urząd posiadał dwa wejścia, w tym jedno główne ze schodami. Na parterze wewnątrz budynku urzędu znajdowała się kancelaria oraz od strony ówczesnej ulicy Nowej (dzisiejsza ul. 3 Maja) areszt miejski. Obok ratusza znajdowały się dwie drewniane studnie, z których włocławianie mogli czerpać wodę. Dookoła budynku urzędu stały liczne stragany z pieczywem, mięsem czy nabiałem.
Nowy ratusz – stare problemy
Problemy związane z kiepskim stanem technicznym towarzyszyły urzędowi od początku XIX wieku, kiedy został wybudowany. Świadczyło to o tym, jak bardzo niesolidnie został on wybudowany. Pierwsze problemy odnotowano już w 1815 roku. W siedzibie magistratu Włocławka znajdowało się wtedy archiwum, do którego przewieziono akta hipoteczne Obwodu Kujawskiego po Kongresie Wiedeńskim. Zajmujący się aktami Franciszek Gościmski zgłosił wtedy swoje obawy co do stanu budynku. W 1819 roku archiwum miejskie zostało przeniesione do sali refektarzowej w Kolegium wydzierżawionej od Kapituły za 50 talarów na rok. Akt umowy spisano 15 lipca 1819 roku.7 Jednak biura magistratu miasta Włocławek nadal pozostały w budynku ratusza. 15 stycznia 1851 roku w protokole naradczym prezydent wraz z radą magistratu miasta wspominają o złym stanie budynku ratusza. Podkreślono wówczas, że dalsze remontowanie i utrzymywanie budynku jest zbyt kosztowne, a sam budynek nadaje się jedynie do rozbiórki.8 Jednak 4 lata później w 1855 roku wykonano remont ratusza określanego w protokołach naradczych jako „rudera” za ok. 500 rubli. Popadający w ruinę ratusz został opuszczony w 1871 roku, a następnie rozebrany w 1872 roku.
Zaginiona fotografia
W swojej książce „Z Dawnego Włocławka” w rozdziale „Stary Ratusz” Zdzisław Arentowicz dzieli się ze swoimi czytelnikami swoim żalem w związku z tym, że nie zachowały się żadne fotografie przedstawiające dawny ratusz:
Choć sztuka fotograficzna od kilkunastu już lat była u nas w szerokiem zastosowaniu, przystępującym do rozbiórki ratusza, wysługującego się miastu przez trzy wieki, nie przyszło niestety do głowy uwiecznić wygląd szanownych jego murów prostem zdjęciem. A że również nie przechowały się po nim żadne innego rodzaju pamiątki graficzne ani artystyczne – nie wiemy dziś dokładnie, jak ów stary włocławski ratusz wyglądał.
– Zdzisław Arentowicz
Książkę tą Arentowicz wysłał z dedykacją do profesora Stanisława Noakowskiego, pochodzącego z Włocławka. W 1928 roku Noakowski wysłał list z odpowiedzią dla Arentowicza do Kujawskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W liście Noakowski postanowił sprostować wybrane kwestie w książce Arentowicza, w tym kwestię zdjęcia ratusza:
[…] nie słusznie oskarża Pan Włocławiaków koło 1870 r., że nie utrwalili widoku starego ratusza. Otóż nie. Szanowny Panie. Widok starego ratusza Włocławskiego mam od czterdziestu dwóch lat i oto składam go w ofierze przez ręce Szanownego Pana Towarzystwu Krajoznawczemu we Włocławku, jedynej instytucji, której fotografję tę ciekawą przekazać mogę. Niech będzie świadectwem, że Włocławiacy ówcześni nie zapomnieli o starym piętrowym ratuszu z kolosalnym dachem, o 5 oknach na wystawach przednich i te był taki zapalony. Wlocławiak, który, uciekając z Moskwy bolszewickiej zabrał jednak i tę relikwję włocławską ze sobą.
– Stanisław Noakowski9
Zgodnie ze swoją zapowiedzią Stanisław Noakowski przekazał do Włocławka jedyną zachowaną fotografię nieistniejącego włocławskiego ratusza. Fotografia trafiła do Kujawskiego Oddziału P.T.K., gdzie została później opublikowana w 1928 roku w „Życiu Włocławka i Okolicy”. Zdjęcie to później trafiło do ówczesnego Muzeum Kujawskiego we Włocławku, dzisiejszego Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej. Autorem tej fotografii był Wolf Major Majorkiewicz. Dziś tę fotografię odnaleźć można w wersji cyfrowej w rożnych archiwach internetowych.
Ślady po dawnym ratuszu
Chciaż od rozebrania ratusza minęły już 153 lata, tak jego fizyczne ślady zostały zachowane w naszym mieście. Cegły oraz gruz po rozebranym ratuszu wykorzystano do budowy nowych domów – kamienica przy ul. Wiślana 3 oraz kamienica przy ul. Piekarska 18. Inne fizyczne pamiątki, które ocalały z dawnego ratusza, znajdują się w zbiorach Muzeum Historii Włocławka. Takimi pamiątkami są np. dzwon oraz biały orzeł.
Pomimo upływu lat ślady po dawnym Włocławku sprzed ponad 150 lat nadal żyją w naszym mieście, a liczne fotografie oraz obrazy nadal stanowią świadectwo miejsc, których już nie ma. Dopóki więc pamiątki po dawnym ratuszu będą zachowane, pamięć o ratuszu przetrwa, pomimo jego wyburzenia.
Przypisy:
- „Przewodnik ilustrowany po Włocławku”, 1922 r. ↩︎
- Stanisław Chodyński, „Rozrządzenie Komisji Dobrego Porządku w mieście Włocławku roku 1787 uczynione”, 1913 r. ↩︎
- https://stareplanymiast.pl/plan-miasta-wloclawka-1787r/ [dostęp: 8.09.2025] ↩︎
- Michał Morawski, „Monografia Włocławka”, 1933 r. ↩︎
- https://knh.wwi.pl/ratusz-na-starym-rynku-2/ [dostęp: 8.09.2025 r.] ↩︎
- Andrzej Winiarski, „Włocławek na starej fotografii”, 2008 ↩︎
- Stanisław Chodyński, „Wikaryusze katedry włocławskiej”, 1912 r. ↩︎
- Zdzisław Arentowicz, „Z dawnego Włocławka”, 1928 r. ↩︎
- „Życie Włocławka i Okolicy”, 1928, Sierpień – Październik nr 8-10 ↩︎
