Dawna moda na esperanto we Włocławku

W trakcie poszukiwania materiałów do jednego z artykułów natknąłem się na parę wzmianek na temat funkcjonowania języka esperanto we Włocławku przed II wojną światową. Zainteresowany tym tematem postanowiłem zbadać ten temat. Ze względu na to, że nie udało mi się odnaleźć większej ilości informacji na ten temat, artykuł ten proszę potraktować jako krótką ciekawostkę historyczną.

Krótka historia ruchu esperanto w Polsce

Esperanto to sztuczny język międzynarodowy stworzony w 1887 roku przez Ludwika Zamenhofa, lekarza okulistę z Białegostoku, z myślą o ułatwieniu międzynarodowej komunikacji ponad podziałami narodowymi i językowymi. Już na przełomie XIX i XX wieku język ten zyskał popularność również w Polsce, gdzie rozwijał się bardzo dynamicznie. Jednym z najważniejszych ośrodków ruchu esperanckiego był Lwów, a później także Warszawa, Kraków i Białystok. Pierwsza warszawska grupa esperancka Varsovia Societo Esperantista powstała 6 grudnia 1904 roku. W 1907 roku powstał Polski Związek Esperantystów, który odgrywał kluczową rolę w popularyzacji języka, organizując kursy, wydając literaturę i współpracując z międzynarodowymi organizacjami esperanckimi. W roku 1908 związek ten zarejestrowano jako organizacja.¹ W okresie międzywojennym ruch ten zrzeszał tysiące członków w całym kraju. W roku 1928 odnotowano 4690 użytkowników tego języka w naszym kraju (liczba ta głównie dotyczy członków grup esperanckich).²

Włocławscy esperantyści

Esperanto zatem cieszyło się w kraju popularnością, mimo iż liczba użytkowników tego języka nie robi większego wrażenia. To, co jednak może wzbudzić zaciekawienie, to fakt, że świadomość o tym języku dotarła także do Włocławka. Z pewnością wieść o języku esperanto do Włocławka mogła dotrzeć za pomocą prasy. Jednakże już w roku 1907 w katalogu dawnej biblioteki im. Adama Mickiewicza spośród pięciu pozycji w kategorii „Języki obce” widnieje „Języki esperanto” Ludwika Zamenhoffa (podpisany jako Samenhoff).³ W roku 1908, kiedy zarejestrowano organizację Polskiego Związku Esperantystów, powstaje oficjalny oddział we Włocławku.⁴ Nie udało mi się odnaleźć informacji na temat jego działalności. Związek wznawia działalność w roku 1955 po II wojnie światowej. Nie istnieje już jednak oddział włocławski, co wskazuje na to, że nie przetrwał on okresu II wojny światowej. Zainteresowanie językiem esperanto wykazywał także Związek Nauczycielstwa Polskiego we Włocławku. Włocławskie ognisko ZNP w roku 1932 zorganizowało bezpłatny kurs tego języka dla nauczycieli. Udział w kursie wzięło 60 osób.⁵

Odbiór społeczny języka przed 1939 r.

Zanim przejdę do omówienia odbioru języka esperanto w naszym regionie, trzeba przedstawić, jak rzecz miała się na świecie. Początkowo projekt tego języka przyjęty był z entuzjazmem na świecie. W dwudziestoleciu międzywojennym jednak, w III Rzeszy czy w ZSRR został uznany za niebezpieczny. Adolf Hitler w swoim „Mein Kampf” twierdził przykładowo, że język ten może posłużyć społeczności żydowskiej jako narzędzie przejęcia kontroli na świecie.⁶ Wspominam o tym dlatego, że w podobnym okresie gdy w Europie wzrastały nastroje antysemickie pojawiała się także niechęć wobec tego języka. Wynika to z faktu żydowskiego pochodzenia jego autora, Ludwika Zamenhoffa. W katolickim „Słowie Kujawskim” pojawiły się sugestie, iż język ten jest narzędziem propagandy komunistyczno-anarchistycznej dążącej do zaburzenia społecznego porządku. Informacja ta pojawiła się w artykule „Najazd Sekciarstwa na Polskę” dot. rzekomych spisków Żydów z niekatolickimi badaczami Biblii oraz ruchami lewicowymi.⁷

Ataki na społeczność języka esperanto nie odbywały się tylko na tle politycznym, tworząc teorie spiskowe o nieistniejącym żydowskim spisku. Krytycy tego języka (również we Włocławku) podkreślali fakt, że język ten został sztucznie wytworzony jako język niezwykle prosty z minimalistyczną gramatyką i brakiem wyjątków. Atakowali użytkowników tego języka za uczenie się sztucznego międzynarodowego języka zamiast podjąć się nauki języków już istniejących. Jan Głóg w swojej pracy „Co to jest być Polakiem” wydanej nakładem własnym we Włocławku krytykował koncepcję socjalizmu przyrównując do niego język esperanto:

Jest on dzisiaj [socjalizm] wreszcie jak język esperanto, sztucznie zbudowany z różnojęzycznych pierwiastków, zbudowany prosto, ażeby był łatwiejszym, i jak do esperanta rwą się ci, co nie posiadają obcych języków, a chcą wszędzie na całei kuli ziemskiej porozumieć się z każdym człowiekiem, nie zadając sobie trudu, lub nie mając możności nauczyć się kilku języków […].⁸

Esperanto we Włocławku po II wojnie światowej

Włocławski ruch esperantystów nie przetrwał czasów II wojny światowej. Podczas wojny III Rzesza aktywnie zwalczała działaczy ruchu z powodów wyżej wymienionych. Podczas okresu stalinowskiego również represjonowano (głównie w ZSRR) użytkowników tego języka oraz tłumiono działanie ruchu. W Polsce z tego powodu w okresie 1945-1955 ruch esperancki wykazywał mniejszą aktywność. Niestety we Włocławku ruch esperantystów nie kontynuował swojego działania. Jednak w 1946 roku oddział Polskiego Związku Esperantystów zostaje utworzony w Wąbrzeźnie w dzisiejszym województwie Kujawsko-Pomorskim.⁹ Również o działaniach ruchu esperanckiego informowała Gazeta Kujawska.¹⁰

Dziś po ruchu esperantystów we Włocławku nie pozostało nic. Sam język esperanto jest interesującą ciekawostką, z tego powodu być może gdy pojawią się informacje nt. Oddziału Polskiego Związku Esperantystów we Włocławku temat powróci w przyszłości.

Przypisy:

1. https://esperanto.pl/pl/asocio/pri-pea ↩︎
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Esperanto_in_Poland ↩︎
3. „Katalog Biblioteki i Czytelni imienia Adama Mickiewicza w Włocławku.”, 1907 ↩︎
4. Bernardeta Iwańska-Cieślik, „Biblioteki stowarzyszeniowe we Włocławku
   w latach 1815–1918″, „Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media”, 2018, nr 3 (30), s. 7–30 ↩︎
5. „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie. T.8 Oświata, kultura i sztuka”, WTN, 1993 ↩︎
6. Renato Corsetti, “The Dangerous Language,” European Studies Blog (British Library), 2016, https://blogs.bl.uk/european/2016/12/the-dangerous-language.html. ↩︎
7. Słowo Kujawskie 1923, R. 6, nr 165 ↩︎
8. Jan Głóg, „Co to jest być Polakiem”, 1918 ↩︎
9. Gazeta Kujawska : organ międzypartyjnych stronnictw politycznych 1946.01.23, R. 1, nr 19 ↩︎
10. Gazeta Kujawska : organ międzypartyjnych stronnictw politycznych 1947.07.27, R. 2, nr 185 ↩︎