I Wojna światowa we Włocławku
I wojna światowa była bez zwątpienia jednym z największych konfliktów zbrojnych, który pochłonął miliony ofiar i odcisnął swoje duże piętno na historii całego świata. Wojna ta dotarła również do naszego miasta już na samym jej początku i zostawiła po sobie ślad. aż do dnia dzisiejszego. Z tego powodu w tym artykule chciałbym przedstawić w przystępnej formie przebieg tego konfliktu w naszym mieście, najważniejsze wydarzenia czy postacie z tego okresu. Zapraszam do czytania!
Początek wojny i Bitwa pod Włocławkiem
Przed wybuchem I wojny światowej Włocławek znajdował się w zaborze rosyjskim, gdzie w ponad 30 tysięcznym mieście stacjonowały ok. 3 tysięcy rosyjskich żołnierzy. 28 lipca 1914r. wybucha I wojna światowa. Już w lipcu w zaborze rosyjskim przy granicy z zaborem pruskim mobilizowano wojska oraz rekrutowano Polaków do armii carskiej. Spodziewano się już wtedy ataku ze strony Niemiec. Tak też się stało na początku sierpnia, kiedy doszło do najcięższych starć oraz bitew między Imperium Rosyjskim a Niemcami. Pod koniec lipca na Kujawy wkraczają Niemcy w ramach tzw. „Operacji Łódzkiej” zakładającej dużą ofensywę na froncie wschodnim i zajęcie obszaru ziem polskich w zaborze rosyjskim. 1 sierpnia zostają ewakuowane wojska rosyjskie stosując przy tym taktykę spalonej ziemi. Zniszczono m.in. dworzec, koszary, niektóre fabryki oraz w odwrocie most na Wiśle.
Po ewakuacji rosyjskiej Polacy organizują się i tworzą swoje tymczasowe władze miejskie. Powołano Komitet Obywatelski na którego czele stanął Ludwik Bauer. Komitet był wspierany przez utworzoną Milicję Obywatelską czy też Ochotniczą Straż Pożarną. 5 sierpnia jednak Niemcy wkraczają do miasta opanowując cały Włocławek. Rosjanie będą jednak próbowali odbić miasto z rąk wroga. Przez następne miesiące miasto będzie przechodzić z rąk Niemców do rąk Rosjan i na odwrót. Obie armie przy tym będą stosować taktykę spalonej ziemi niszcząc mosty na Wiśle i Zgłowiączce, tory kolejowe, dworce, magazyny, fabryki czy inne strategiczne punkty miasta.
Kluczowym momentem w wojnie Niemców i Rosjan na terenie Włocławka była Bitwa po Włocławkiem w dn. 11-13 listopada 1914r. Do dużych starć doszło wtedy na terenie Zazamcza. W bitwie wykorzystywano broń palną oraz artylerię, przez co ucierpiało wiele budynków. W wyniku starć dochodziło także do licznych pożarów, które strawiły wiele budynków w mieście. Podczas bitwy aktywnie uczestniczyli włocławianie jako sanitariusze pomagając żołnierzom obu stron konfliktów oraz poszkodowanym mieszkańcom. Aktywnie działali strażacy walcząc z niszczycielskimi skutkami działań wojennych, czyli m. in. pożarami czy też gruzowiskami. W wyniku bitwy Rosjanie zmuszeni byli do wycofania się w kierunku wschodnim, a Włocławek został na następne 4 lata zajęty przez Niemców.
Na skutek tej wielkiej bitwy zginęło wiele tysięcy żołnierzy obu stron oraz zwykłych cywilów. Zniszczonych zostało wiele budynków, torów kolejowych czy też most na Wiśle. Miasto przez okres niemieckiej okupacji musiało się odbudować i powstać z kolan, czemu nie sprzyjał duży kryzys gospodarczy na skutek wojny i okupacji.
Okres okupacji niemieckiej
Okres niemieckiej okupacji był bez zwątpienia trudnym okresem dla miasta i jego mieszkańców. Po przejęciu władzy w mieście nowe władze niemieckie wdrażały w nim swoje reformy oraz stosowały różnego rodzaju represje na mieszkańcach. Przez pierwszy okres okupacji w mieście wprowadzano szereg represji oraz ograniczeń. Na terenie Włocławka funkcjonowała godzina policyjna (21:00), kontrolowano granice miasta i sprawdzano dokumenty tożsamości mieszkańców opuszczających miasto. Mieszkańców również rekrutowano do wojska i przymusowo wysyłano na roboty w różne części kraju. Od włocławian pobierano duże podatki. Ze strony żołnierzy niemieckich odbywały się też liczne grabieże, przeciw czemu mieszkańcy Włocławka licznie się buntowali. Głośnym wydarzeniem opisywanym w licznych wydaniach jest bunt mieszkańców w związku z kradzieżą z Katedry czterech dużych dzwonów, piszczałek organowych, miedzianych dachów oraz innych metalowych elementów, takich jak zdobienia. Jak opisywał to ks. Michał Morawski:
„W czasie zabierania (dn.12-15lutego) dzwonów ludność katolicka miasta stawiała opór, skutkiem czego doszło do przelewu krwi. […] Po pewnym czasie przed Katedrę przybyła policja i wojsko niemieckie, którzy rozpędzili tłum, zranili przytem wiele osób oraz dokonali kilka aresztowań. Wśród aresztowanych był jeden ciężko ranny Teodor Falitowski.”
Poza represjami okupanci wprowadzili cenzurę oraz proniemiecką propagandę sukcesu. Jej kluczowym elementem była wyżej opisana Bitwa pod Włocławkiem, czyli zwycięstwo nad armią rosyjską. Motyw „Schlacht bei Wloclawek” wykorzystywano na propagandowych pocztówkach, plakatach, czy wstążkach.
W trakcie okupacji niemieckiej miasto doświadczyło szereg różnych klęsk:
- Brakujące artykuły żywnościowe oraz materiały opałowe, co sprawiało, że mieszkańcy Włocławka musieli stawić czoła głodowi.
- Wybuch epidemii tyfusu w styczniu 1916r., w związku z którą zawieszono działalność placówek oświatowych.
- Wzrost ubóstwa w mieście w związku z upadkiem czy ograniczeniem produkcji w wielu włocławskich fabrykach zapewniającym miejsce pracy dużej części miasta.
- Duża fala przestępczości w mieście wywołana m.in. słabym dostępem do najważniejszych artykułów, co skutkowało licznymi kradzieżami i napaściami.
W późniejszym okresie pod koniec Wielkiej Wojny polityka władz niemieckich w stosunku do Włocławka uległa złagodzeniu. W przestrzeni publicznej zlikwidowano język rosyjski zastępując go językiem niemieckim oraz wprowadzono również język polski. Niemcy zezwolili także na organizację różnych świąt narodowych, takich jak 125 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja czy też 100 rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki.
Wyzwolenie Włocławka
I wojna światowa zbliżała się dużymi krokami do końca. Okupant niemiecki zmagał się z licznymi problemami na frontach wojny, m.in. nastąpiły liczne bunty w armii w związku z rewolucją w Niemczech. We Włocławku do takiego buntu doszło 9 listopada, gdzie zbuntowało się wówczas ok. 600 żołnierzy. Gubernator wojenny miasta generał von Stolzenheim mógł sobie poradzić ze stłumieniem buntu. Zmusiło go to do podjęcia negocjacji z polskimi władzami tymczasowymi. Problemy niemieckiego okupanta wykorzystały władze miasta do podjęcia negocjacji z Niemcami oraz organizowania Straży Obywatelskiej, której zadaniem było przejęcie władzy w mieście. Na skutek negocjacji oraz późniejszego zakończenia i wojny światowej porażką Niemiec postanowiono przekazać część obowiązków Komitetowi Miejskiemu, co było ważnym krokiem w kierunku odzyskania przez Polaków pełnej kontroli nad regionem.
Część miasta jednak wciąż była zależna od Niemiec. Przez następne dni organizowano broń dla Straży Obywatelskiej oraz P.O.W. Przygotowano plan przejęcia zbrojnego miasta oraz wygnania z niego wojsk niemieckich. Plan opierał się na ataku z zaskoczenia, w którym udział mieli wziąć głównie członkowie P.O.W. oraz Straży Obywatelskiej przy wsparciu harcerzy. 11 listopada plan został wdrożony w życie i wykorzystując ten element zaskoczenia odbijano kolejne kluczowe punkty w mieście z rąk Niemców. W akcji wzięło udział ponad 100 osób. Do ostatecznego i najważniejszego starcia doszło 12 listopada przy porcie na Bulwarach. Włocławianom udało się skutecznie przejąć port pomimo dużego oporu ze strony okupantów. Niemcy ostatecznie opuścili miasto w nocy z 12 na 13 listopada i tym samym miasto zostało wyzwolone po 123 latach zaborów rosyjskiego i niemieckiego.
Polskie ruchy patriotyczne i robotnicze we Włocławku
Ruchy patriotyczne oraz robotnicze formowały się we Włocławku na długo przed wybuchem I wojny światowej, jednak w jej okresie odegrały szczególną rolę i aktywnie działały w sprawie uwolnienia miasta z rąk zaborców. Wokół kwestii działalności ruchów lewicowych na Kujawach krąży jednak sporo kontrowersji, szczególnie w latach wojen bolszewickich, ale w tym artykule skupię się jedynie na latach 1914-1918. Ruch robotniczy funkcjonował w mieście pod kierownictwem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy oraz Polskiej Partii Socjalistycznej Lewicy zorganizowany ruch robotniczy, a szczególną rolę odgrywała PPS-Lewica. Gdy w okresie lipca oraz sierpnia 1914r. władze rosyjskie organizowały nabory do armii carskiej ruchy lewicowe namawiały i apelowały do włocławian o nie stawianie się do wojska.
W trakcie walk wojsk rosyjskich i niemieckich w mieście znacznie ucierpiała klasa robotnicza. Sam okres okupacji niemieckiej był ciężki dla miasta i jego mieszkańców. Brak podstawowych do przeżycia artykułów, epidemia tyfusu, wzrost przestępczości… To tylko jedne z licznych problemów mieszkańców miasta. Kryzys gospodarczy na Kujawach dotknął wiele miejsc pracy, co odbiło się mocno na pracownikach. W tym okresie organizacje robotnicze wychodzą z szeregiem inicjatyw na rzecz klasy robotniczej w mieście. W maju 1915r. otwarto sklep „Robotnicze Stowarzyszenie Spożywców — Praca”. Jego celem było zaopatrzenie najbiedniejszej części miasta w podstawowe artykuły. Tworzono również szereg związków zawodowych, takich jak Klasowe Związki Zawodowe Dozorców Domowych, Metalowców i Robotników Przemysłu Skórzanego, Związki Zawodowe Poligrafików i Klasowy Związek Robotników Rolnych. Działalność związków zawodowych przyniosła w wielu miejscach pracy takie korzyści, jak m. in. ośmiogodzinny dzień pracy czy poprawę w mniejszym stopniu sytuacji materialnej robotników.
Choć w związku z tą działalnością ruchy robotnicze we Włocławku cieszyły się popularnością oraz uznaniem, tak miały również swoje skandale. Jedną z afer wokół Polskiej Partii Socjalistycznej w mieście był antysemityzm niektórych członków partii, gdzie hasła antysemickie podnoszono m. in. podczas obchodów 100 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki 15 października 1917r. Kilku członków PPSu oraz P.O.W. wtedy aresztowano.
Poza organizacjami robotniczymi w mieście funkcjonowały organizacje działające na rzecz sprawy narodowej, często współpracujące z wcześniej wymienionymi organizacjami robotniczymi. Obywatele Włocławka wraz z takimi organizacjami jak Polska Organizacja Wojskowa, Włocławskie Towarzystwo Wioślarskie oraz grupy harcerskie czy strzeleckie współpracowali w ramach konspiracyjnej działalności niepodległościowej. Jednym z najważniejszych działaczy w mieście podczas I wojny światowej był Ludwik Bauer. To z jego inicjatywy powstała w 1900r. Włocławska Szkoła Handlowa, czyli dzisiejsze Liceum Ziemi Kujawskiej. Był jednym ze współzałożycieli i honorowym członkiem Włocławskiego Towarzystwa Wspomagania Biednych. Był członkiem Komitetu Obywatelskiego w mieście, a od 1915r. sprawował funkcję nadburmistrza Włocławka. Później pełnił funkcję przewodniczącego rady miasta oraz do listopada 1918 zajmował stanowisko burmistrza miasta. Za swoje wielkie zasługi dla miasta otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta tym samym będąc pierwszą osobą, która otrzymała takie wyróżnienie.
I Wojna Światowa – jej współczesne ślady
Obecnie okres I wojny światowej, która przetoczyła się przez Włocławek, upamiętnia szereg miejsc w naszym mieście. Można wymieniać nazwy ulic, tablice pamiątkowe, pomniki czy też miejsca pamięci odwołujące się do tego konfliktu. Z nazw ulic można wymienić np. ul. Bauera czy też ul. P.O.W. Ważnymi miejscami pamięci są dawne cmentarze wojenne, takie jak nieistniejący cmentarz na ul. Wienieckiej. Jest to dawny cmentarz choleryczny, przekształcony w cmentarz wojenny, gdzie pochowano żołnierzy poległych w trakcie tego konfliktu. Chowano na nim poległych żołnierzy niemieckich. Obecnie ci żołnierze spoczywają na terenie kwatery niemieckiej na Cmentarzu Komunalnym. Świadczy o tym istniejące po dziś dzień Mauzoleum Żołnierzy Niemieckich. Istnieje również inny cmentarz wojenny zachowany do dnia dzisiejszego, czyli cmentarz z Lubania, na którym pochowani są najprawdopodobniej żołnierze rosyjscy.
Wśród tablic pamiątkowych z tego okresu można wskazać tablicę upamiętniającą obchody 100 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki z 1917r. Tablica ta znajduje się na ścianie parafii Jana Chrzciciela na Starym Rynku. Inną tablicą pamiątkową jest ta znajdująca się na ul. Kilińskiego upamiętniająca utworzenie klubu Tadeusza Rechniewskiego, działacza PPS-Lewicy oraz organizacji niepodległościowych, takich jak klub Plenum. Tablica ta upamiętnia również utworzenie Komunistycznej Partii Polski. W związku z tym tablica ta budzi wiele kontrowersji i nie kojarzy się pozytywnie mieszkańcom Włocławka. Podejmowano nieskuteczne próby usunięcia jej w ramach tzw. dekomunizacji.
Źródła:
- Ks. Michał Morawski „Monografia Włocławka”, 1933r.
- Czesław Perlikowski „Z rewolucyjnych tradycji Włocławka”, 1965r.
- Jacek Staszewski „Włocławek. Dzieje miasta T. 1 Od początków do 1918 roku”, 1999r.
- Andrzej Winiarski „Włocławek na starej fotografii”, 2008r.
- https://historiawloclawka.pl/kronika-dziejow-miasta
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_Bauer
- https://st.museum-digital.de/index.php?t=objekt&oges=12342
- https://pomniki.wloclawek.pl/2017/10/18/tablica-pamieci-ks-feliksa-mikulskiego-proboszcz-i-dziekan-wloclawski/
- https://dzieje.pl/artykulyhistoryczne/operacja-lodzka-krwawe-boje-o-ziemie-obiecana
- https://gloswloclawianina.pl/2022/04/05/jak-sie-zmieniala-populacja-wloclawka/
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_upami%C4%99tniaj%C4%85cy_powstanie_KPRP_we_W%C5%82oc%C5%82awku
- https://pomniki.wloclawek.pl/2019/03/04/nieistniejacy-niemiecki-cmentarz-wojenny-z-okresu-i-wojny-swiatowej-na-ul-wienieckiej/
- https://pomniki.wloclawek.pl/2017/10/24/pomnik-mauzoleum-zolnierzy-niemieckich-poleglych-w-i-wojnie-swiatowej/
Opublikuj komentarz