Zaginione cmentarze we Włocławku
Cmentarze zwykle należą do jednych z najstarszych i najbardziej tajemniczych miejsc, które od zarania dziejów budziły w ludziach fascynację. Są często świadectwami bardzo odległej historii, również w przypadku naszego miasta. Włocławek to jest bowiem jedno z najstarszych miast, istniejące ponad tysiąc lat. Wcześniej istniała na tych ziemiach osada kultury łużyckiej, a później kultury pomorskiej, aż w IX w. n. e. powstała średniowieczna osada. Przez lata na tych ziemiach żyło wiele pokoleń, co zostawiło po dziś dzień swój ślad w postaci dowodów historycznych, takich jak zabytkowe budowle, zachowane teksty (np. Kronika Galla Anonima), wytwory mieszkańców osad i pozostałości po nich (np. narzędzia, wyroby z gliny, monety) czy też szczątki dawnych osadników. Te ostatnie to jedne z najważniejszych dowodów świadczących o wieloletniej historii naszego miasta. W tym artykule opiszę historię dawnych zapomnianych lub nieistniejących włocławskich cmentarzy, które stanowią cenne źródło wiedzy historycznej o regionie!
Znaczenie cmentarzy w badaniu historii
Badanie szczątek oraz cmentarzy dostarcza cennych informacji badaczom historycznym oraz przynosi dużą ilość kluczowych dowodów na stawiane tezy, również w przypadku historii naszego miasta. Chowanie zmarłych na konkretnych udokumentowanych obszarach pozwoliło na zachowanie po dziś dzień ciał zmarłych. Z badania ludzkich szczątków oraz znajdywanych często przedmiotów czy elementów ubioru przy nich można uzyskać wiele cennych informacji na temat tego, jak żyli nasi przodkowie oraz jak wyglądało życie w naszym regionie setki lat temu oraz z jakimi trudnościami musieli się zmagać, jak np. epidemie dżumy, epidemie cholery, klęski głodu, wojny czy też klęski naturalne. Badanie szczątków ludzkich oraz śladów ich działalności umożliwiło badaczom odkrycie warunków życia ówczesnych włocławian oraz problemów, z jakimi musieli się mierzyć. Jednymi z takich problemów były epidemie dżumy oraz cholery, które dotknęły region w XVI, XVIII i XIX wieku, o czym świadczą cmentarze epidemiczne oraz karawaki. Z kolei badanie cmentarzy wojennych pozwoliło historykom zgłębić wiedzę na temat konfliktów zbrojnych, z jakimi musiał się zmierzyć region, jak np. wojna krzyżacka, potop szwedzki czy też dwie wojny światowe.
Zanim powstał Włocławek…
Tak jak wiele razy wspominałem w poprzednich artykułach, historia naszego regionu sięga tysięcy lat wstecz. Wcześniej bowiem funkcjonowało tutaj osadnictwo kultury łużyckiej, która charakteryzowała się m.in. tworzeniem miejsc pochówku. Takie miejsca często odkrywano w pobliżu dawnych grodów bądź osad. W artykule o dawnym osadnictwie na Kujawach i Ziemii Dobrzyńskiej wspominałem o różnego rodzaju odkryciach archeologicznych w naszym regionie i jednymi z takich odkryć były cmentarzyska szkieletowe, znajdywane m.in. na Zawiślu w okolicach obecnej ul. Lipnowskiej.
Cmentarze wojenne
W dniach 11-13 listopada 1914 r. miała miejsce Bitwa pod Włocławkiem, w której brały udział wojska niemieckie pod dowództwem generała Paula von Hindenburga przeciwko wojskom rosyjskim (wtedy miasto znajdywało się pod zaborem rosyjskim). Po zakończeniu konfliktu powstało kilka cmentarzy. Jednym z takich cmentarzy powstał w lesie w gminie Lubanie. Jest to opuszczony obiekt, w którego centrum znajduje się obelisk z wyrytym podpisem „19 Nov 1914”. Obecnie cmentarz, choć w pewnej formie zachowany do dnia dzisiejszego, został zapomniany. Według przypuszczeń pochowani są na nim najprawdopodobniej żołnierze rosyjscy. Innym takim cmentarzem jest cmentarz na Dziadowie przy ul. Wienieckiej. Ten dawny cmentarz choleryczny po Bitwie Pod Włocławkiem przekształcono w cmentarz wojenny, gdzie pochowano żołnierzy poległych w trakcie tego konfliktu. Chowano na nim poległych żołnierzy niemieckich. Obecnie cmentarz ten nie istnieje. Żołnierze, którzy byli tam wcześniej pochowani, spoczywają na terenie kwatery niemieckiej na Cmentarzu Komunalnym. Świadczy o tym istniejące po dziś dzień Mauzoleum Żołnierzy Niemieckich.
Cmentarze epidemiczne
W XVI wieku przez Europę przetoczyła się wielka fala epidemi dżumy, która zdziesiątkowała ówczesną populację. We Włocławku w związku z tą epidemią wyznaczano miejsca pochówku. W 1550 r. biskup Andrzej Zebrzydowski poleca ogrodzić plac za miastem w celu grzebania zwłok zmarłych w wyniku zarazy. Innym takim cmentarzem był obszar wokół Kościoła pw. Wszystkich Świętych. Kościół otaczał obszerny cmentarz przeznaczony na zmarłych w wyniku epidemii dżumy. Prawdopodobnie był to jeden z najstarszych cmentarzy cholerycznych we Włocławku, o czym świadczy karawaka znajdująca się na ścianie Kościoła. Cmentarz przy klasztorze został zlikwidowany przez Niemców w trakcie okupacji hitlerowskiej miasta w latach 1939-1945.
W XVIII oraz XIX wieku miasto nawiedziła kilka razy groźna cholera zbierając duże żniwo. W latach 30tych XVIII w. przez Włocławek przetoczyła się fala epidemii tej choroby, na skutek której w okolicach roku 1736 r. zmarło 100 osób. Ciała zmarłych chowano na polu przy Zgłowiączce należącym do biskupa Krzysztofa Antoniego Szembeka. W latach 30tych XIX w. z Rosji przybyła kolejna epidemia cholery na skutek której zmarło do 400 osób. Zaczęto grzebać zmarłych na polu poza miastem w dawnym folwarku Lisek przy dzisiejszej ul. Obwodowej. Po przejściu epidemii cmentarz był wykorzystywany przez niemiecką mniejszość zamieszkującą Włocławek. Cmentarz wciąż znajduje się na swoim miejscu, jednak zostało po nim pole z monumentem krzyża, gdyż wszelkie marmurowe grobowce zostały rozkradzione przez komunistyczne władze miasta. Innym z głównych cmentarzy cholerycznych w tamtym okresie był wcześniej już wspominany cmentarz na Dziadowie powstały w latach 90tych XIX wieku.
Inne miejskie cmentarze
Aż do XIX wieku zmarłych we Włocławku chowano w mniejszych cmentarzach znajdujących się w pobliżu świątyń. Za miejsce pochówku służyły zatem kościół św. Jana Chrzciciela oraz kościół św. Witalisa. Wraz z początkiem XIX wieku w mieście zaczęły powstawać większe cmentarze. Za główny miejski cmentarz służyła wówczas część placu na Zielonym Rynku u wylotu ul. Zduńskiej. Funkcjonował on w latach 1813-1893. Miał on charakter chrześcijański i chowano na nim zmarłych wyznania katolickiego, prawosławnego oraz protestanckiego. Na cmentarzu tym spoczęli m.in. Kazimierz Łada, płk Józef Dzierzbicki, hr. Mieczysław Miączyński. W 1881r. rozpoczęły się plany odnośnie budowy nowego większego cmentarza komunalnego we Włocławku zlokalizowanego na al. Chopina. Było to spowodowane sporym zapotrzebowaniem na większą przestrzeń do pochówków przez ich rosnącą liczbę. Cmentarz na Zielonym Rynku został zamknięty w 1893 r., a w latach 1927-1929 ostatecznie zlikwidowany. Obecnie pomimo likwidacji przy okazji prac budowlanych wciąż znajduje się pozostałości dawnego cmentarza, jak to miało miejsce w 2019 roku. Innym dużym cmentarzem był dawny cmentarz żydowski. Cmentarz utworzono w roku 1830 na terenie dzisiejszego Zespołu Szkół Budowlanych oraz Centrum Doskonalenia i Edukacji przy ul. Nowomiejskiej (wcześniej ul. Żałobna według planów miasta) w dawnej dzielnicy Rakutówek. W 1940r. w trakcie okupacji hitlerowskiej okupanci wysiedlili ok. 600 Polaków i na obszarze dzielnicy utworzono getto mieszczące początkowo ok. 3 tysięcy Żydów. Od 1941r. z getta wywożono Żydów transportem kolejowym do obozu w Chełmnie. Ostateczna likwidacja getta łącznie z cmentarzem miała miejsce na przełomie kwietnia i maja 1942r. Obecnie w miejscu dawnego cmentarza oraz getta znajduje się pomnik upamiętniający tą zbrodnię hitlerowską.
Źródła:
- J. Staszewski „Włocławek. Dzieje Miasta, T.1. Od początków do 1918 roku”, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek 1999.
- M. Morawski „Monografja Włocławka”, 1933 r.
- A. Winiarski „Włocławek na Starej Fotografii”, 2008 r.
- https://opencaching.pl/viewcache.php?cacheid=29504
- https://pomniki.wloclawek.pl/2019/03/04/nieistniejacy-niemiecki-cmentarz-wojenny-z-okresu-i-wojny-swiatowej-na-ul-wienieckiej/
- https://pomniki.wloclawek.pl/2017/10/24/pomnik-mauzoleum-zolnierzy-niemieckich-poleglych-w-i-wojnie-swiatowej/
- https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82oc%C5%82awek_podczas_I_wojny_%C5%9Bwiatowej
- http://cmentarze-zydowskie.pl/wloclawek.htm
- https://zydzi.wloclawek.pl/wloclawskie-getto
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Plan_miasta_Wloclawka_-_1922.jpg
- https://nwloclawek.pl/artykul/szczatki-ludzkie-na/781152
- https://muzeum.wloclawek.pl/historia-cmentarza-na-zielonym-rynku-10/
- https://web.archive.org/web/20080302024905/http://web.diecezja.wloclawek.pl/wsd/witalis.htm
- https://gloswloclawianina.pl/2022/04/05/jak-sie-zmieniala-populacja-wloclawka/
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:W%C5%82oc%C5%82awek-plague_cross_on_Lisek_(6).jpg
1 comment